W opracowaniu zaprezentowane są zarówno dzieła sztuki tzw. "wysokiego lotu" jak również obiekty wykonane przez anonimowych twórców, którzy wykonywali swą pracę mając na uwadze tylko pozostawienie śladu upamiętnianych wydarzeń. Na podstawie dosyć bogatego materiału ikonograficznego w postaci widokówek i fotografii można w miarę precyzyjnie odtworzyć wygląd obelisku, który znajdował się na chocianowskim rynku co najmniej do 1946 roku. Był to monument upamiętniający wojnę prusko - francuską 1870 - 1871, którego autorem był rzeźbiarz W. Fassbinder pochodzący z Kolonii W. Obelisk został wykonany z pięknego czarnego marmuru; w dolnej jego części umieszczono jasny, marmurowy medalion z podobizną Bismarka. Należy przypuszczać iż obelisk został postawiony około 1890 roku. Najstarsza karta pocztowa z 1898 roku przedstawia litografię obrazującą obelisk. Po 1946 roku z nieznanych powodów obelisk usunięto z miejsca w którym znajdował się przez kilkadziesiąt lat. Z relacji znanego mi świadka tych wydarzeń wynika iż górna część obelisku została zakopana w pobliżu Rynku. Pozostawiono ozdobne stalowe ogrodzenie, które dopiero w 2007 roku podczas rewaloryzacji Rynku poddano gruntownej odnowie. W pozostawionej kwaterze przez pewien okres czasu znajdowała się fontanna wykonana z lastriko. Około roku 1948 został wybudowany na Rynku drugi już w historii Chocianowa obelisk poświęcony tym razem Armii Czerwonej. Obelisk wzniesiono na kwaterze przyległej do kwatery niemieckiego obelisku i ogrodzono niemal identycznym metalowym ozdobnym ogrodzeniem. Obelisk co do kształtu i wielkości był identyczny z niemieckim obeliskiem; różnił się tylko materiałem. Został wykonany z bardzo twardego i mocnego żelbetonu i pomalowany na srebrny kolor. Pod obeliskiem zostało pochowanych czterech radzieckich oficerów, których tożsamości niestety nie udało się ustalić podczas ekshumacji - opis ekshumacji w opracowaniu "Historyczna ekshumacja". Przed obeliskiem odbywały się uroczyste obchody świąt: wielkiej socjalistycznej rewolucji październikowej, Armii Czerwonej, 22- lipca, 1 - maja, wyzwolenia Chocianowa z udziałem żołnierzy i oficerów jednostki Armii Czerwonej stacjonującej w Chocianowie. W zasadzie powinno się mówić o dwóch obeliskach na cmentarzu wojennym w Chocianowie. Pierwszy został wybudowany prawdopodobnie w latach czterdziestych ub. wieku po dokonaniu ostatnich pochówków żołnierzy radzieckich, którzy zginęli na terenie dawnego powiatu lubińskiego i po ekshumacji ich szczątki zostały pochowane w Chocianowie. Na obelisku namalowany był czerwoną farbą napis tylko w języku rosyjskim: " Wieczna chwała bohaterom poległym w walce o wolność i niezawisłość naszej ojczyzny". Powyżej napisu namalowany sierp i młot a poniżej emblemat Armii Czerwonej w postaci gwiazdy na falistej czerwonej wstędze. Przy ulicy Kościuszki, tuż za marketem Netto naprzeciwko Nadleśnictwa na niewielkim wzniesieniu jest usytuowany pomnik poległych w I wojnie światowej mieszkańców Chocianowa. W przedwojennym przewodniku znajduje się krótki opis tego obiektu: " Po prawej stronie za nadleśnictwem widzimy pomnik poległych w I wojnie światowej. Położony tak pięknie jak rzadko który. Szeroki cokół z piaskowca, z wykonaną w naszej hucie tablicą imienną, uwieńczony wykutym w kamieniu hełmem, stoi 2 głębi półkolistej polany na niewielkim przyozdobionym kwiatami wzniesieniu, otoczony wysokimi świerkami wywołującymi efekt kulisów teatru na wolnym powietrzu. Za pomnikiem rozciąga się gaj Charlotty. Dobrze utrzymane drogi, kilka ławek do odpoczynku uprzyjemniają czas naszego pobytu". Pomnik przetrwał nienaruszony działania wojenne. Jednakże już w latach czterdziestych "zniknęła" żeliwna płyta z nazwiskami; a pod koniec lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku usunięto hełm. Pozostały do dnia dzisiejszego korpus pomnika był wykorzystywany jako tablica reklamowa m.in. przez Lasy Państwowe - umieszczono tam napis ostrzegający przed leśnymi pożarami. W chocianowskim parku, wśród wiekowych dębów, na rozległej polanie od kilkudziesięciu lat stoi pomnik, którego autorem jest Zbigniew Frączkiewicz - artysta zaliczany do najważniejszych, a przy tym najbardziej wszechstronnych polskich rzeźbiarzy współczesnych. W latach siedemdziesiątych ub. wieku mieszkał i tworzył w Chocianowie. Drewniana rzeźba przedstawiająca postać Św. Józefa, została umieszczona w kościele pod jego wezwaniem na Placu Wolności w 1990 roku. w miejsce barokowego ołtarza przeniesionego do kościoła w Nowej Kuźni. W 2009 roku posąg został ustawiony na podwórku parafii w Chocianowie. Uroczystości milenijne nie ominęły oczywiście Chocianowa. Bogate obchody święta 1000 - lecia chrztu Polski zawierały również poświęcenie posągu Matki Boskiej posadowionego przed kościołem przy ul. Głogowskiej. Na postumencie znajduje się napis: NIEPOKALANEJ WSPOMOŻYCIELE KRÓLOWEJ POLSKI W HOŁDZIE TYSIĄCLECIA CHRZTU POLSKI PARAFIA CHOCIANÓW 966 - 1966. Popiersie gen. Karola Świerczewskiego, którego autorem jest Zbigniew Frączkiewicz zostało odlane z żeliwa w Fabryce Automatów Tokarskich w Chocianowie w latach siedemdziesiątych ub. wieku. Rzeźba przed długi okres czasu znajdowała się w Szkole Podstawowej w Chocianowie przy ul. Szkolnej. W latach dziewięćdziesiątych została zdeponowana w magazynie Miejskiego Zakładu Gospodarki Mieszkaniowej w Chocianowie. Następnie w nieznany do dzisiaj sposób znalazła się - i jest tam do dzisiaj - w prywatnym muzeum Armii Czerwonej i Ludowego Wojska Polskiego w Uniejowicach koło Złotoryji. Wokół dawnego pawilonu ogrodowego będącego w pewnym okresie pracownią rzeźbiarską Zbigniewa Frączkiewicza znajdują się rzeźby najwybitniejszych współczesnych rzeźbiarzy polskich m.in. prof. Macieja Szańkowskiego, prof. Krzysztofa Bednarskiego, Zbigniewa Frączkiewicza i Wiktora Gajdy. Rzeźby prof. Krzysztofa Bednarskiego przez długi okres czasu tworzącego we Włoszech znajdują się również w Chocianowie. Rzeźby parkowe, które były ustawione na terenie zabytkowego parku niestety zachowały się w tzw. "szczątkowym stanie" Zostały umieszczone razem ze współczesnymi rzeźbami w okolicach dawnego pawilonu ogrodowego przy ul. Kasztanowej. Tablica upamiętniająca śmierć trzech francuskich jeńców, rozstrzelanych przez Niemców w 1945 r. pod wieżą kościoła św. Józefa w czasie publicznej egzekucji. Tablicę ufundował w 1968 roku współtowarzysz niedoli Pan Lucie Collot. 13 maja 1968 r. Miejskiej Bibliotece Publicznej w Chocianowie z okazji jej XX - lecia nadano imię Leona Kruczkowskiego. Wydarzenie zostało upamiętnione wmurowaniem tablicy pamiątkowej na budynku biblioteki przy ul. Kościuszki 5. W uroczystości uczestniczył syn pisarza Adam Kruczkowski poseł na Sejm PRL i dyrektor Instytutu Spraw Międzynarodowych. 22 lipca 1978 r. został otwarty nowy - jak na owe czasy bardzo nowoczesny; z jedyną w województwie legnickim krytą trybuną - stadion sportowy. Z tej okazji na istniejącym już głazie znajdującym się na obiekcie stadionu została umieszczona tablica pamiątkowa. Tablica została wykonana w Fabryce Automatów Tokarskich. Autor - Zbigniew Frączkiewicz. 20 lipca 1985 r. przed Urzędem Miasta i Gminy została odsłonięta tablica na której znajdował się napis: " W 40 rocznice powrotu ziem zachodnich północnych do macierzy. Społeczeństwo Chocianowa" Tablica odlana z żeliwa autorstwa Zbigniewa Frączkiewicza umieszczona została na granitowym postumencie. W 1997 roku obchodzono jubileusz 700 - lecia Chocianowa. W bogatym programie przewidziano również odsłonięcie tablicy upamiętniającej tenże jubileusz. Obecnie tablica została przeniesiona do specjalnej "kwatery historycznej" na Placu Wolności. W 1981 roku chocianowska Solidarność wraz z kołem Związku Bojowników o Wolność i Demokrację porozumiały się aby upamiętnić pierwszą rocznicę powstania Solidarności i rocznicę wybuchu II wojny światowej. Postanowiono ufundować tablicę pamiątkową. Tablica miała zostać umieszczona na pomniku w parku. Jednak ówczesne władze nie zgodziły się na to. Podobno miało to wynikać z "nacisków" ówczesnej Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. W takiej sytuacji przed pomnikiem w parku odbyła się msza święta, na której tablica została poświęcona i zabrana do siedziby Solidarności w Fabryce Urządzeń Mechanicznych. Przez okres stanu wojennego skutecznie była ukrywana. Tablica pamiątkowa z okazji nadania Gimnazjum w Chocianowie imienia Odkrywców Polskiej Miedzi. Tablica wykonana jest z czarnego granitu. W 2008 roku oddano do użytku halę sportowo widowiskową wchodzącą w skład centrum sportowego, któremu nadano nazwę Polskich Olimpijczyków. Tablica pamiątkowa z tej okazji została umieszczona na murze hali przy wejściu głównym. Tablica umieszczona na Szkole Podstawowej w Chocianowie.
Placem czynu partyjnego nazwano przestrzeń pomiędzy budynkiem działu produkcji a budynkiem głównego energetyka na terenie ówczesnej Fabryki Automatów Tokarskich. Nazwa i tablica nie przetrwały zbyt długo. Ale na pewno jest to swego rodzaju ciekawostka. Na Placu Wolności pod numerem 12 znajdowała się w okresie międzywojennym m. in. drukarnia. Dlatego nad wejściem umieszczono medalion przedstawiający wizerunek Gutenberga, oraz girlandę i napis nawiązujący do postaci twórcy pierwszej przemysłowej metody druku na świecie. Przy wjazdach do naszego miasta ustawione są bardzo oryginalne "witacze" w postaci żeliwnych drzewek z herbem i nazwą Chocianowa. Autorem tych rzeźb jest Zbigniew Frączkiewicz. Podczas rewitalizacji chocianowskiego Rynku została utworzona tzw. "kwatera historyczna". Jest to miejsce gdzie umieszcza się tablice pamiątkowe. Kwatera znajduje się dokładnie na miejscu gdzie kiedyś stał pomnik upamiętniający wojnę prusko - francuską. Autorami tego rozwiązania są Dorota Czukiewska i Zbigniew Machoń.
Niektóre z przedstawionych obiektów już nie istnieją, inne wymagają odnowienia i opieki. Część jest niezauważalna na co dzień; mijamy je bez zastanowienia. Wydaje mi się, że warto poznać przynajmniej pobieżnie chocianowskie pomniki, rzeźby, tablice pamiątkowe, które są wyznacznikami i "drogowskazami" dziejów naszego miasta.
1. Najstarszy wizerunek obelisku - karta pocztowa wydana przez R. Fischera Kotzenau z obiegu 17.06.1902 r. z kolekcji Zbigniewa i Grzegorza Machoń.
2. Obelisk - karta pocztowa wydana przez P. Wagnera i M. Knothe Kotzenau z obiegu 01.06.1903 r. z kolekcji Grzegorza i Zbigniewa Machoń.
3. Zdjęcie wykonane na zlecenie P. Kuhn Kotzenau przez firmę Heiss & Co. z Kolonii przeznaczone do drukowania kart pocztowych - ok. 1920 rok. Z kolekcji Grzegorza i Zbigniewa Machoń.
8 kwietnia 2008 r. obelisk przestał istnieć co obrazują poniższe zdjęcia. Przed mającą się odbyć ekshumacją obelisk zdemontowano.
4. Fot. Zbigniew Machoń 2008 r.
5. Fot. Zbigniew Machoń 2008 r.
6. Fot. Zbigniew Machoń 2008 r.
W 1996 roku przeprowadzono renowacje całego cmentarza. Nagrobki zostały zastąpione granitowymi płytami. Nowy obelisk również został wykonany z granitu. Na podstawie znajdują się napisy w języku polskim i rosyjskim: "Żołnierzom radzieckim poległym w II wojnie światowej"
7. Uroczystość święta wielkiej socjalistycznej rewolucji październikowej - 1976 rok. Fot. z kolekcji Macieja Urbańskiego.
8. Uroczystość wielkiej socjalistycznej rewolucji październikowej - 1977 rok.
Fot. z kolekcji Macieja Urbańskiego.
9. Nowy obelisk. Fot. Zbigniew Machoń 2009 r.
10. Pomnik - karta pocztowa wydana Paula Halm Kotzenau obieg 1935 r. Z kolekcji Macieja Urbańskiego
11. Fot. Zbigniew Machoń 2007 r.
Na pomniku będącym symbolem martyrologii widnieje jakże wymowny napis: "milczą a jednak wołają 1939 - 1945". Jednakże nie utrwaliła się jednoznaczna nazwa pomnika; nazywany bywa różnie: "pomnik w parku", "pomnik poległych w II wojnie światowej", "pomnik Frączkiewicza"
Odsłonięcia pomnika odbyła się 11 października 1973 roku; jak podaje kronika Urzędu Miasta i Gminy " Odbyły się uroczystości związane z obchodami 30 rocznicy powstania Ludowego Wojska Polskiego. Kulminacyjnym punktem było odsłonięcie w parku miejskim pomnika wdzięczności poległym w II wojnie światowej".
Przez wiele lat jak to widać na załączonych zdjęciach wokół pomnika odbywały się różnego rodzaju imprezy rocznicowe.
Pomnik wykonany żeliwnych Fabryce Urządzeń Mechanicznych składa się z blaszanego postumentu oraz żeliwnych głów tworzących określoną płaszczyznę.
Przez dłuższy okres czasu pomnik i jego otoczenie ulegało dewastacji. Dopiero przy okazji rewaloryzacji zabytkowego parku w 2007 roku odnowiono pomnik oraz wyremontowano jego otoczenie.
12. Odsłonięcie pomnika.
13. Warty honorowe podczas odsłonięcia pomnika.
14. Chocianowscy kombatanci przed pomnikiem. Fot. z kolekcji Macieja Urbańskiego
15. Pomnik w 2006 r. Fot. Zbigniew Machoń
16. Pomnik w 2008 roku. Fot. Zbigniew Machoń
17. Posąg św. Józefa. Fot. Zbigniew Machoń 2009 r.
18. Posąg Matki Boskiej. Fot. Zbigniew Machoń 2009 r.
19.
20. Fot. Zbigniew Machoń 2007 r.
21. Fot. Zbigniew Machoń 2007 r.
22. Fot. Zbigniew Machoń 2008 r.
23. Fot. Zbigniew Machoń 2008 r.
24. Fot. Zbigniew Machoń 2008 r.
25. Fot. Zbigniew Machoń 2008 r.
26. Fot. Zbigniew Machoń 2008 r.
27. Rzeźba pamięci Jana Szeligi - w 1980 roku znajdowała się w okolicach stacji CPN; obecnie na ul. Kasztanowej.
28. Rzeźba na terenie Fabryki Urządzeń Mechanicznych.
Fot. Zbigniew Machoń 2008 r.
Podczas barokizacji - autorstwa legnickiego architekta Franta pochodzenia Szweda Martina Frantza - rezydencji pałacowo parkowej w latach 1728 - 1732 założono również ogród ozdobny. Pracami kamieniarskimi zajmował się legnicki kamieniarz i rzeźbiarz Jan Krystian Bobersacher.
Ogród został ozdobiony rzeźbami figuralnymi i wazonami, które znajdowały się zarówno na tarasie od strony południowej, w jego pobliżu i wokół dużego basenu.
Jeszcze do końca lat sześćdziesiątych zachowało się sporo fragmentów rzeź. Jednak dewastacja dokonywała się coraz szybciej. Na szczęście pozostałe fragmenty rzeźb zostały zebrane i zgromadzone przy pawilonie ogrodowym, gdzie sąsiadują z rzeźbami współczesnych rzeźbiarzy polskich.
29. Rzeźba parkowa. Wyd. Paul Kuhn Kotzenau ok. 1910 r. Widokówka z kolekcji Macieja Urbańskiego.
30. Rzeźby wokół basenu ogrodowego w zabytkowym parku. Zdjęcie z ok. 1913 r. R. Konwiarz Alt Schlesien.
31. Posąg przy małej fontannie. Fot. z kolekcji Zbigniewa Machonia
32. Małe rzeźby na balustradach schodów południowej fasady pałacu. Fot. z kolekcji Jurgena Reische
33. Wazony oraz rzeźby na balustradach schodów fasady południowej. Kolekcja nieznana.
34. Rzeźby przy pawilonie ogrodowym. Fot. Zbigniew Machoń 2008 r.
35. bez opisu
36. bez opisu
37. bez opisu
38. bez opisu
39. bez opisu
40. Fot. Zbigniew Machoń 2009 r.
41. Fot. Zbigniew Machoń 2009 r.
42. Fot. Zbigniew Machoń 2009 r.
43. Fot. Zbigniew Machoń 2009 r.
44. Fot. Zbigniew Machoń 2009 r.
Niestety w 2008 roku tablicę skradziono a w 2009 roku postument usunięto.
45. Fot. z kolekcji Macieja Urbańskiego
46. Fot. z kolekcji Macieja Urbańskiego
47. Fot. Zbigniew Machoń 2009 r.
48. Fot. Zbigniew Machoń 2009 r.
49. Fot. Zbigniew Machoń 2008 r.
Dopiero w 1989 roku żeliwna tablica o wymiarach 60 x 66 cm została uroczyście zamontowana na kamiennym głazie na Placu Wolności w Chocianowie. Na tablicy usunięto tylko jedno słowo z pierwotnej wersji: [_] obrony ojczyzny przed najazdem hitlerowskim. [_] usunięto wyraz "hitlerowskim" pragnąc podkreślić fakt istnienia dwóch najeźdźców we wrześniu 1939 roku.
Obecnie tablica znajduje się w "kwaterze historycznej" na Placu Wolności.
50. bez opisu
51. bez podpisu
52. Fot. Zbigniew Machoń 2007 r.
53. Fot. Zbigniew Machoń 2008 r.
54. Fot. Zbigniew Machoń 2008 r.
55. Fot. Zbigniew Machoń 2008 r.
56. Fot. Zbigniew Machoń 2008 r.
57. Fot. z kolekcji Macieja Urbańskiego
Niestety medalion oraz napis zostały zniszczone niedługo po wojnie. Została jedynie girlanda. 
58. Budynek drukarni na kartce pocztowej wydanej przez R. Jackela Kotzenau po 1924 roku z kolekcji Grzegorza i Zbigniewa Machoń. Czerwonym obrysem zaznaczono wizerunek Gutenberga
59. Fot. Zbigniew Machoń 2008 r.
60. Fot. Zbigniew Machoń 2006 r.
61. Fot. Zbigniew Machoń 2006 r.
62. Fot. Zbigniew Machoń 2008 r.
Zbigniew Machoń